Бүдүүн сарбуута хүбүүдые дэмжэхэ
Галсан Евгеньевич Дареев, В.Р.Филипповэй нэрэмжэтэ Буряадай гүрэнэй хүдөө ажахын академиин ректор, экономикын эрдэмэй кандидат, доцент, Арадай Хуралай һунгамал. Энэ өөрсэ хараа бодолтой, эрдэмэй замаар яһалахан дабаа гаталһан нютагаймнай хүбүүн, арад зоной улаан хоолой тэжээхэ мэргэжэлтэдые бэлдэдэг гол эрдэмэй гуламтануудай нэгэн В.Р. Филипповэй нэрэмжэтэ хүдөө ажахын академи хүтэлбэ гэжэ дуулахадаа, ехэтэ олзуурхаа һэм. Томилогдоһоорнь 100 хоногой хүсэхые хүлеэжэ, ошожо уулзабаб.
- Ямар угай, алидбта?
- Хүбдүүд угайб. Гарбалаараа Загарайн аймагай Асагадайб, харин түрэһэн газарни – Якутск. Аба, эжым дээдэ һургуули дүүргээд, хубааряар тиишээ хүдэлхэеэ ошоо. Дунда ба дээдэ һургуули (НГУ-гай Буряадай таһаг) Улаан-Үдэдэ дүүргээб.
- Ректорэй тушаалда томилогдоһоортнай, түрүүшын 100 үдэр үнгэрбэ. Харюусалгата ажалай оньһо шэнжэлжэ үзэбэ?
- Үзэбэ. Энэ ажалда уригдахадаа, бэлэн байгааб. Томилогдоһон үдэрһөө хойшо яажа арсалдаата асуудалнуудые шиидхэхэб, хайшан гэжэ хүгжэлтын шэнэ долгиндо орохоб гэжэ шэглэл табяаб. Суг хүдэлжэ байһан зомни бэрхэнүүд, ажалаа мэдэхэ хүнүүд. Хамтаржа, арга боломжоёо шэнжэлнэбди. Нэн түрүүн академиингээ хүтэлбэри, ажахы һэльбэхэ, һайхан нэрэ сууень бусааха, һуралсалаа гуримшуулан шэнэлхэ зорилго табяад, хүдэлжэ эхилэнхэйбди. KPI (ажал шэнжэлдэг арга) нэбтэрүүлээбди, уласай экономикодо эрилтэтэй мэргэжэлтэдые бэдэрнэбди, оюутадай байдал һайжаруулнабди г.м. Бэрхэ мэргэжэлтэдтэй, хүгжэнги ажахынуудтай, засагай зургаануудтай хэлсээ, холбоо баталагдана, эрдэмтэдэйнгээ шэнжэлгэнүүдые нэбтэрүүлхэ онол аргануудые хараадаа абанабди.
- Хүдөө ажахын академи мүнөөдэрэй байдалаар...
- Гүрэн доторнай хүдөө ажахын шэглэлтэй 54 дээдэ һургуули бии. Можо нютаг бүхэндэ гэхэдэ болоно. Мүнөөдэрэй байдалаар манай академиин бүридэлдэ 5 факультет, 2 дээдэ һургуули, агротехническэ колледж ороно. 250 профессор ба багшанар ажаллана. 1800 оюутан, мүн заочно таһагта 1600 оюутан һурана. 2019 ондо 600 шэнэ мэргэжэлтэдые бэлдэжэ гаргаабди.
- Мүнөөдэр манай хоолой тэжээжэ байһан хүн хэн бэ? Бүдүүн балсантай хүдөөгэй хүн гү, али хото, хүдөөгэй хоорондо үдэр, һүнигүй ябааша олзын хэрэг эрхилэгшэ гү?
- Байд гээд лэ үнгэрдэг хүдөө ажахын үзэсхэлэнгүүд зарим газараар туйлагдажа байһан хүгжэлтые харуулна, харин бүхыдөө байдалнай ахиршаг. Сэхыень хэлэе. Тиимэһээ манай академи Хүдөө ажахын яаман болон Арадай Хуралай аграрна бодолгын хороонтой суг энэ асуудал шиидхэхэ ажал ябуулнабди. Тиимэһээ мүнөөдэр манай хоолой тэжээжэ байһан зон хадаа бүдүүн сарбуутай хүдөөгэй зон гэжэ хэлэхэ байнаб. Тэдэнэй үдэр, һүнигүй хэдэг ажалһаа гүрэн түрымнай аюулгүй байдал сэхэ дулдыдана. Һамбаашалан, һая үнгэрһэн Хүдөө ажахын хүдэлмэрилэгшын үдэрөөр уншагшадыетнай амаршалнам.
- Манай эндэ хүдөө ажахын хүгжэлтэдэ шэрүүн уларил ба ажалша зоной хомор болоһон ушар һаад болоно. Юун абархаб хүдөөемнай?
- Даадхал нэбтэрүүлгэ гээшэ шэрүүн уларилаймнай гол халхабша. Хүгжэнги гүрэнүүд энэ алхам үни хэнхэй. Хүдөөгөө ошожо ажаллаха оюутадые бэдэрнэбди, тэдэнтэй тусхай янзаар ажаллахабди. Ажахынуудта хүдэлжэ, хоолойгоо тэжээхээр гэжэ залуу һүрэг яһала ойлгожо захаланхай. Мүнөө манай оюутадай 50% - Буряадаймнай, 30% - Тывагай, хүршэ Үбэр Байгал, Эрхүү хамта - 12%. ЕГЭ-шалгалтын нүлөө манай академи мэдэрнэ. Хурса хүбүүд, басагаднай хари газар ябашана. Тиигээд үшөө нэгэ ушар дайралдана. Ехэ баллтай үхибүүн баруун тээгүүр һургуулида орожо шадангүй бусаад, хүдөө гаража хүдэлхэ хүсэлтэй (багашаг баллтай) нүхэрэйнгөө һуурииень эзэлжэ, жэл тухай һураһан болоод, гаража ябана. Харин нүгөө нүхэрынь сэрэгэй албан г.м. ябаһанай һүүлээр саашаа һураха эрмэлзэлээ бүхэшэнэ бшуу. Үшөө зарим багшанар энэ, тэрэ шалгалта бү тушаагты, һургуулиимнай дүн муудаха гээд баадхана гэжэ дуулдадаг.
- «Хосоржо байһан һууринууд» гэжэ түсэл һаяхана шууяатайгаар дурадхагдаа, харин таанар «һэргэжэ байһан хүдөө нютагууд» гэһэн сэдэбээр иимэрхүү арга хэмжээ бэелүүлхэ аргатай гүт?
- Хооһоржо байһан нютагууднай - бултанаймнай зүрхэнэй үбшэн. Энэ талаар засагай хэжэ байһан горитой ажал эли: шэнэ һургуулинууд, соёлой, тамирай ордонууд, эмшэлгын түбүүд нээгдэнэ. Энэмнай ёһотой «Һэргэжэ байһан хүдөө нютагай» зураглал. Манай багшанар уласай Засагай газарай нэбтэрүүлжэ байһан тусхай программануудые эрдэмэйнь талаһаа шэнжэлжэ, дэмжэлгэ хэхэ аргатай. Хүдөөгэй байдал улам хүгжөөхэ гээшэ засаг зургаанай гол зорилго, харин болбосорол ехэтэй ажалшадые бэлдэхэ - манай уялга.
- Буряадаа хоёр хүршэ - Халха ба Үбэр Монголтой - зэргэсүүлжэ болохоор гү? Нэгэтэ нэгэ танил монголни: «Алтан Булагһаа Улаан-Үдэ хүрэтэр нохойн һүүлһээ ондоо гэрэй амита хараагүйб», - гэжэ хэлээ һэн.
- Зэргэсүүлхээр бэшэл даа, нэн түрүүн гурбан гүрэндэ хүрэнгэ һомололго, татабари суглуулга, һангай тэдхэмжэ тад ондоонууд. Оршон тойронхи байгаалимнайшье илгарна. Тиигээдшье һая болотор эдлүүрилэгдэжэ байһанаа хаягдажа, үрмэдүүлээр хушагдашаһан газарта малнайшье бэлшэхэнь хоморой ааб даа. Мүнөөдэрэй байдалаар хүдөө ажахымнай нэн түрүүн олзын хэрэг. Тиимэһээ бэлшээриингээ газарнуудые малшаднай тааруулна. Танай танил монголые тусхай тээлниг майлануудаар ябуулха байгаа. Теэдшье 40-50 сая малтай Монголнай ёһотойл жэшээ болоно.
- Ерээдүйн 10-15 жэлэй туршада академи түгэсхэгшэднай хэр эрилтэ ехэтэй байхаб? Бата бэхеэр хүл дээрээ зогсодог хүнүүдые ба улас түрын түшэмэдүүдые бэлдэдэг алдараа алдаагүй гүт?
- Эрилтэ ехэ: малай эмшэд, зоотехник, механик, экономист. Тыва, Эрхүү, Шэтэһээ үхибүүд ерэжэ һурана. Нэмэлтэ мэргэжэлнүүдые дурадханабди: квадроцикл, саһан дээрэ ябадаг түхеэрэлгэнүүдые унаха эрхэһээ гадуур, малай санитар, оршуулагша болон янза бүриин хара ажалай мэргэжэлнүүд. Сибирь, Алас Дурна, Монгол руу нэбтэрнэбди. Ерээдүй руу бата бэхеэр харанабди - Россиимнай хүдөө ажахытай нягта холбоотой гүрэн ха юм.
- Facebook-хуудаһыетнай шэнжэлхэдэ, долоо һарын 16-да оюутадай практика гаралгын дүнгүүдэй доошолһон тухай хэлэһэн байнат. Тиигээд тэндээл энэ бэрхэшээл яажа шиидхэхэб гэжэ хэлээ һэнта. Энэ ажалаа ябуулжа үрдеэ гүт?
- Зайн галда хабаатай мэргэжэлтэд хэзээшье ажалтай байдаг, харин барилгада һурадаг ВСГУТУ-гай оюутад хайша хэрэг гарана гэжэ тэрэ хуралдаан дээрэ хэлсээ. Жэшээнь, ямар нэгэн барилга дээрэ оюутан ерэбэ. Тусхай хубсаһан, инструктаж г.м. хэгдэхэһээ эхилээд, ажалай халуун хаһа соо тэрэмни гэмэлтэгшэб гэжэ барилгын эзэн һанаа зобохо болоно ха юм. Тэрээнһээ залхууржа, хэрэгтэй саарһан дээрэнь гараа табяад лэ ябуулна. Харин эдэ үхибүүд ерээдүй халаамнай гэжэ хэзээ ойлгохобибди?
- Һүүлэй үедэ түрэл хэлэн тушаа тоосолдоонууд олошороо, ямар бодолтойбта?
- Алфавит ба грамматика шэнээр зохёоһоной үлүү, харин анхан сагтаа сэлэнгын нютаг хэлэн дээрэ үлэһэн һаа, дээрэ байха байжа болоо. Монголшуудаараа ойлголсохо талаар болон соёл үндэһөө алдахагүйн тула. Байһан хэлэмнай байг, шэнээр найруулһанай үлүү. Минии бүлын жэшээ дээрэ харая: наһанайм нүхэр Алташын-Адагай, сонгоол гарбалтай, өөрымни басаган эхынгээ яряанай хэлэн дээрэ дуугардаг. Эхэһээ олон юумэ дулдыдана. Яабашье ан-бун ойлголсоод лэ байгшабди. Би өөрөө нагаса эжытэеэ үндыһэмби, тиимэһээ яряанай хэлэмни һайн.
- Мүнөө Арадай Хуралай һунгамал гээд, танда ханданам. Яажа саашаа хүгжэхэбибди, гүрэмнай хүгжэлтын замаа хайшан гэжэ эршэдүүлхэ аргатайб?
- Хараха янзада хүнүүд ажал хэхэ дурагүй болошоо. Гоёор хубсалаад, амтатайгаар хооллоод лэ амидархые һунгана гэжэ болохо. Хүнэй хорхой хүгжөөһэн зар хаа-хаанаһаа дэлгэрнэ: аяншалха, бэеэ шэмэглэхэ, үнэтэй эд эдлэхэ г.м. Хюмһа, нюдэ, нидхэ будаха, янза бүриин бизнес-һургуулинууд, його г.м. Хүнэй хараа бодол хубилгаха ажал ябаха ёһотой, өөрынгөө хуби заяанда өөрөө эзэмби гэһэн хараса дэмжэхэ.
- Һүүлшын шог ёгто гэхэ гү иимэ асуудал байна: үлэһэн наһаяа хооһон олтирог дээрэ үнгэргэхэ үйлэ тудабалнь, ямар ном ба зэмсэг абажа ошохо байгаат?
- Уншаагүй ном олоор абаха һэм, уншаһан номууд сооһоо Э.М. Ремаркын «Гурбан нүхэд». Харин зэмсэгүүдһээ - эхинэй эхин, һайн шанартай буладаар найрууланхай - хутага.
